قرآن کریم در موارد متعددی به موضوع صلاه به معنی دعا و درود اشاره دارد که به اختصار به آنها می پردازیم.
۱-«وصل علیهم ان صلاتک سکن لهم.» (توبه / ۱۰۳)
آیه فوق درباره پرداخت زکات است. خداوند به پیامبر (ص) می فرماید: از اموال آنها صدقه ای بگیرتا به وسیله آن، آن ها را پاک سازی و پرورش دهی و برای آن ها ( هنگام گرفتن زکاه) دعا کن که دعای تو مایه آرامش آنهاست.
۲-هو الذی یصلی علیکم و ملائکته لیخرجکم من الظلمات الی النور و کان بالمومنین رحیماً. (احزاب/ ۴۳)
او کسی است که بر شما درود و رحمت می فرستد و فرشتگان او نیز برای شما تقاضای رحمت می کنند، تا شما را از ظلمات جهل و شرکت و گناه به سوی نور ایمان و تقوا رهنمون سازد. او نسبت به مومنان همواره مهربان بوده است.
۳-ان الله و ملائکته یصلون علی النبی یا ایها الذین آمنوا صلوا علیه و سلموا تسلیما (احزاب/ ۵۶)
خداوند و فرشتگان بر پیامبر درود می فرستند. ای کسانی که ایمان آورده اید، بر او درود بفرستید و سلام گویید و تسلیم فرمانش باشید. صلوات هر گاه به خدا نسبت داده شود به معنی فرستادن رحمت است و هر گاه به فرشتگان و مومنان منسوب شود به معنی طلب رحمت است. (تفسیر نمونه جلد ۱۷ ص ۴۱۶)
رسول خدا (ص) فرمود: « لا تصلوا علی الصلاه التبراء، فقالوا و ما الصلاه التبراء»
« قال تقولون اللهم صل علی محمد و تمسکون، بل قولوا اللهم صل علی محمد و آل محمد». ( همان ص ۴۱۹)
هرگز بر من صلوات ناقص نفرستید: عرض کردند؛ صلوات ناقص چیست؟ فرمود: این که فقط بگوئید: اللهم صل علی محمد و ادامه ندهید. بلکه بگویید: اللهم صل علی محمد و
آل محمد و اما صلاه به معنی عبادت ویژه ای است که در اسلام تشریع شده است یعنی نماز، آیات متعددی در قرآن کریم وجود دارد که به خاطر اهمیتشان به پاره ای از آنها اشاره می شود. به پاداشتن نماز از نشانه های پرهیزگاران است. (بقره/۳)
نماز مظهر اتکاء به خداوند است. ( یا ایهاالذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلاه…) (بقره/ ۵۳)
ای افراد با ایمان، از صبر و استقامت و نماز در برابر حوادث سخت زندگی کمک بگیرید.
در احادیث می خوانیم « کان علی (ع) اذا اهاله امر فزع قام الی الصلاه ثم تلی هذه آلایه و استعینوا بالصبر و الصلاه … (تفسیر نمونه / ج ۱۵)
هنگامی که علی (ع) با مشکلی روبرو می شد به نماز بر می خاست و پس از نماز به دنبال حل مشکل می رفت و این آیه را تلاوت می فرمود: ( و استعینوا بالصبر و الصلاه )
در انجام نماز باید کوشا بود و مداومت داشت: (حافظوا علی الصلوات و الصلاه الوسطی …) (بقره / ۲۳۸)
در انجام همه ی نمازها (مخصوصاً نماز وسطی (نماز ظهر) کوشا باشید. صلاه وسطی را عده ای از مفسران گرامی، نماز ظهر دانسته اند. نماز وظیفه ثابت و معینی برای مومنان است: ( إن الصلاه کانت علی المومنین کتاباً موقوتاً) (کلمه موقوف از ماده وقت است) (نساء / ۱۰۳)
باید خانواده را به نماز دعوت کرد: ( و أمر اهلک بالصلاه و اصطبر علیها) ( طه / ۱۳۲)
خانواده خودت را به نماز دستور ده و خود نیز بر انجام آن شکیبا و پراستقامت باش. با توجه به این که سوره ی طه در مکه نازل شده است، در آن زمان مصداق (اهل) حضرت علی (ع) و خدیجه بوده اند. به هرحال والدین وظیفه دارند، فرزندان خود را به انجام نماز دعوت کنند و زمینه های لازم برای تشویق آنها را فراهم آوردند. زیرا نماز سنگری مستحکم برای حفظ کیان خانواده است.
نماز انسان را از زشتی ها باز می دارد: ( ان الصلاه تنهی عن الفحشاء و المنکر … ) (عنکبوت/۴۵)
فحشاء اشاره به گناهان بزرگ پنهانی و منکر اشاره به گناهان بزرگ آشکار می تواند باشد. در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (ص) می خوانیم که فرمود: ( من لم تنهه صلاته عن الفحشاء و المنکر لم یزد و من الله الا بعداً.) (تفسیر نمونه، ج۱۶، به نقل از مجمع البیان) کسی که نمازش او را از فحشاء و منکر باز ندارد، هیچ بهره ای از نماز جز دوری از خدا حاصل نکرده است. و امام صادق (ع) می فرماید: کسی که دوست دارد ببیند آیا نمازش مقبول درگاه الهی شده است یا نه باید ببیند آیا این نماز او را از زشتی ها و منکرات باز داشته است یا نه، به همان مقدار که بازداشته، نمازش قبول است. (تفسیرنمونه، ج ۱۶)
رسول خدا (ص) از یاران خود سوال کرد اگر بر در خانه ی یکی از شما نهری از آب صاف و پاکیزه باشد و هر روز پنج بار خود را در آن شست وشو دهید، آیا چیزی از آلودگی و کثافت در بدن او می ماند؟ در پاسخ عرض کردند: نه فرمود: نماز درست همانند این آب جاری است، هر زمان که انسان نمازی می خواند، گناهانی که در میان دو نماز انجام شده است، از میان می رود. (تفسیرنمونه، جلد ۱۶)
زکات:
زکات در لغت به معنای نمو، برکت و پاکیزگی است، که معنی اخیر آن در آیه ۲۱ نور و آیه ۷۴ کهف آمده است و در اصطلاح به معنی جدا کردن بخشی از گونه هایی از مال است که بطوری خاص در مصارف معلومی خرج می گردد. بنا به اشارات قرآنی همین حکم در امم گذشته وجود داشته که واضع اسلامی بر آن صحه نهاده است (مریم، ۳۱ و بقره ۸۳، ۴۳ و به تفسیری یوسف، ۸۸) زکات در فقه اسلامی بر دو گونه است:
الف: زکات بدن که عبارت از زکات عید فطر است و مستند وجوب آن سنت و اجماع است و به تفسیری آیه ۱۴ سوره اعلی: ( قد افلح من تزکی) مُشعر بر آن است. و بنا به نظر امامیه وجوب آن مشروط به بلوغ، عقل و قدرت بر تهیه نیازمندیهای خود و عائله خویش (بالقوه یا بالفعل) در طول سال است که باید در بین غروب روزآخر ماه رمضان تا روز عید از مال جدا گردد و به مستحق داده شود.
ب) زکات مال: وجوب زکات، علاوه بر سنت و اجماع مسلمانان،آیات متعددی بیانگر وجوب زکات است، آیاتی که بیانگر حکم زکات می باشند بر چند گونه اند:
۱-تصریح در لفظ زکات دارند. اکثر این آیات بیانگر صفت اهل ایمانند که زکات می دهند. (بقره: ۱۷۷، مومنون ۴، روم ۳۹، فصلت ۷)
۲-تصریح به وجوب اخراج زکات از مال دارند. توبه آیه ۱۰۳ از آن به صدقه تعبیرشده است: ( خذ من اموالهم صدقه تطهرهم و نزکیهم بها..) و در انعام آیه ۱۴۱: (و اتوا حقه یوم حصاده) و اسراء آیه ۲۶: ( و آت ذاالقربی حقه) از آن به حق تعبیر شده که همین نام در ذاریات آیه ۱۹، معارج آیه ۲۴، نیز آمده است؛
و بالاخره در فصلت آیه ۶و۷ عدم دادن زکات به عنوان صفت مشرک دانسته شده: ( ویل للمشرکین الذین لا یؤتون الزکوه)
۳-آیه هایی از زکات به انفاق تعبیر کرده است: بقره ۳، ۲۱۵، ۲۷۱، ۲۶۷، ۲۶۴و ۲۷۳؛ آل عمران ۹۴؛ توبه ۳۴؛ و در آیه ۲۱۹ سوره بقره از انفاق به (عفو) تعبیر شده است: ( و یسئلونک ماذا ینفقون قل العفو)
رابطه نماز با زکات:
۱-دعوت نمازگزاران به انفاق در قرآن:
از جمله مطالب مهمی که در قرآن کریم به آن اهمیت خاصی داده شده و مورد توجه قرار گرفته پرداخت انفاق است که از طریق نمازگزاران انجام می شود، نه انفاقات واجب، بلکه انفاق عام که شامل واجب و مستحب می گردد و آیاتی دراین باره ذکر شده که برخی از آنها عبارتند از:
( یقیمون الصلاه و مما رزقناهم ینفقون) (بقره /۳)
و نماز را پیوسته به طور دسته جمعی بپا می دارند و از آنچه ما به آنها روزی دادیم انفاق می کنند.
(و اقاموا الصلاه و انفقوا مما رزقناهم سراً و علانیه ) ( رعد/۴)
و نماز را بپا می دارند و از آن چه آن ها را روزی دادیم به طور پنهان و آشکار انفاق می کنند.
(قل لعبادی الذین آمنوا یقیموا الصلاه و ینفقوا مما رزقناهم سراً و علانیه) ( ابراهیم/۵)
بگو به بندگان من، کسانی که ایمان آورده اند، نماز را بپا دارند و از آنچه ما روزی به آنها دادیم پنهان و آشکار انفاق می کنند. (و المقیمی الصلاه و مما رزقناهم ینفقون) ( حج/ ۵۳)
بشارت ده متواضعان و تسلیم شدگان را کسانی که نماز را بر پا می دارند و از آنچه روزیشان دادیم انفاق می کنند.
( و اقاموا الصلاه و انفقوا مما رزقناهم سراً و علانیه ) (فاطر / ۹۲)
و نماز را بر پا می دارند و از آن چه روزیشان دادیم پنهان و آشکار انفاق می کنند.
(المصلین،الذین هم علی صلاتهم دائمون. و الذین فی اموالهم حق معلوم. للسائل و المحروم.) (معارج/ ۲۲ تا ۵۲)
نمازگزارانی که نمازهای خود را تداوم می بخشند و کسانی که در اموالشان حق معلومی، برای سائل و محروم است. معلوم می شود نمازگزاران حقیقی کسانی هستند که انفاق مال جزء برنامه آن هاست. و اگر کسی در انفاق سهیم نبود جزء نمازگزاران محسوب نمی شود و علاوه براین از شرایط صحت نماز این است که لباس، زمین مکان نماز و غیره هیچ کدام غصبی نباشد،یعنی وقتی به حقوق الهی در قالب نماز توجه شده که حقوق خلق را بشناسد و با مراعات حقوق مردم (انفاقات واجب و مستحب) می تواند وارد نماز شود چرا که وقتی در نماز، خدا و حق او را شناخت حق مردم که عیال خدایند را هم می شناسد و انفاق می کند.
۲-نمازگزاران مامور به زکات:
یکی از مسائلی که در قرآن کریم روی آن زیاد تکیه شده، این است که پرداختن زکات واجب را تنها نمازگزاران از یاد نمی برند و نمازگزارانی که آن را از یاد ببرند نمازگزار واقعی نیستند و این نکته در ۲۷ آیه از آیات قرآن ذکر شده است، البته در برخی آیات امر به نماز و زکات شده است. مانند : ( و اقیموا الصلاه و اتو الزکاه…) (بقره / ۴۳) و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید.
در هشت مورد به نحو عام خطاب فرموده که شامل مردان و زنان می شود و تنها در یک مورد خطاب به زنان پیامبر (ص) می فرماید: ( فاقمن الصلاه و اتین الزکاه…) (احزاب /۳۳) نماز را برپا دارید و زکاه را بپردازید.
شاید این امر اختصاصی، نظر به اهمیت وابستگی و انتساب با نبی اکرم (ص) داشته و اقامه نماز و دادن زکاه از زنان پیامبر (ص) چه دراطاعت امر چه در مخالفت امر پاداش و کیفر خاصی دارد. تاکید خداوند متعال روی این دو شاخه فردی و اجتماعی و فرمان به انجام آن، آن هم بصورت دسته جمعی که فرمود: همه نماز را بپادارید و همه زکات را بپردازید، خالی از نکات نیست که آن نکات عبارتند از: یکی این که نشان می دهد، تمام اجزای دین باهمند و دینداری تبعیض و انتخاب جزئی از آن و ترک مابقی، بر نمی دارد، این مجموعه با هماهنگی که در بینشان نهفته است، دین شماست، لذا معنا ندارد افرادی در قسمتی از دین که هیچ گونه ضرر مادی و جسمی نداشته باشد، دیندار و متدین شوند ولی در بقیه آن کوچکترین اقدامی نکنند، مخصوصاً روی این دو تکلیف بیشتر تکیه شده چرا که مسلمانان و مومنین چه در بعد عبادی که جنبه فردی دارد بیشترین تکلیف واجب را در اقامه نماز بر عهده دارند و چه در بعد اجتماعی و پرداخت مالیات بیشترین تکلیف را در ادای زکات دارند. برای اهمیت این ارتباط در دین همراه با انکار و تعجب می فرماید: ( افتومنون ببعض الکتاب و تکفرون ببعض!)
پس آیا به بعضی از قسمت های کتاب ایمان می آورید و به قسمت دیگر کفر می ورزید؟ مومن کسی است که به همه آن ایمان دارد و اگر فردی به قسمتی از آن کافر شد به همه کفر ورزیده و به همین خاطر تارکین زکات و انفاق با این که از نمازگزاران بودند مورد عتاب و سرزنش قرار گرفتند. نکته دیگر اینکه این عبادت و بندگی خدا چیزی جدای از فرمان ها و دستورات او نسبت به خلق او نیست، بلی گرچه بعضی از حقوق تنها اختصاص به خدا و بعضی دیگر تنها به مردم اختصاص دارد ولی بسیاری از آنها هم به خدا و هم به مردم مربوط می شود و اگر کسی حق خدا را در قالب انجام نماز شناخت معنا ندارد و حق مردم را در سایه امر خدا نشناسد که فرمود: زکات حق فقرا و ضعیفان را بدهید، یعنی اگر کسی حق شناس است در همه جا حق را می شناسد، چه حق خدا در نماز و چه حق مردم در زکات و اگر نشناسد حق هیچ کدام را نمی شناسد و این است که در نماز و زکات با هم ذکر شده است.
۳-نمازگزاران زکات می دهند:
پس از آن که خداوند مردم را به نماز و زکات امر فرمود به نکته دیگری تکیه نموده و آن این است که نمازگزاران را تنها زکات دهنده معرفی نموده است و این نکته در شانزده مورد از آیات قرآن ذکر شده است از جمله می فرماید (و اقام الصلاه و اتی الزکاه) (بقره/ ۱۷۷)
نیکی و نیکوکاری آن است که نماز را برپا می دارد و زکات را می پردازد.
و نیز از قول حضرت عیسی (ع) می فرماید: (اوصانی بالصلاه و الزکاه مادمت حیا.) (مریم/ ۳۱)
مادرم مرا به اقامه نماز و پرداخت زکات تا مادامی که زنده ام سفارش فرمود. همچنین در دو مورد درباره رجالی که از یاد خدا غفلت نمی کنند و از اولیای خدا هستند می فرماید: ( و اقام الصلاه و ایتاء الزکاه) (نور/ ۳۷)
آن ها به اقامه نماز و پرداخت زکات مأمورند و انجام می دهند. و نیز می فرماید.
(و المقیمین الصلاه و المؤتون الزکاه) (نساء/ ۱۶۳)
و کسانی که برپادارنده نماز و پرداخت کننده زکاتند.
و همچنین در دو مورد می فرماید: ( و اقاموا الصلاه و اتو الزکاه) (بقره/ ۲۷۷) و نماز را بپا داشتند و زکات را پرداخت نمودند.
و درباره اسماعیل (ع) می فرماید: ( و کان یأمراهله بالصلاه و الزکاه) (مریم/ ۵۵)
او پیوسته اهل خانه خود را به نماز و زکات امر می نمود.
و همچنین می فرماید: (لذین هم فی صلاتهم خاشعون … و الذین هم للزکاه فاعلون.) (مومنون/ ۲تا۴)
مومنون کسانی هستند که در نمازشان خاشعند و زکات را می پردازند. مجموع این آیات از مومنینی حکایت می کند که هم نمازگزارند و هم زکات خود را در زمان گذشته حال و آینده می پردازند و هم مادر و پدر به فرزند بر انجام آن وصیت و سفارش می کنند و هم دائم و دسته جمعی انجام می دهند.